Theo một cách chung nhất, giáo dục hướng nghiệp ở trường phổ thông được thực hiện thông qua 10 con đường; do đó, quản lý giáo dục hướng nghiệp chính là quản lý 10 con đường giáo dục hướng nghiệp này sao cho mỗi con đường đều có những ảnh hưởng tích cực đến sự lựa chọn nghề nghiệp của học sinh, góp phần giáo dục toàn diện học sinh và gắn kết hiệu quả với định hướng phát triển nhân lực của địa phương.
Về cơ bản, quản lý giáo dục hướng nghiệp cũng có 4 chức năng như hoạt động quản lý nói chung: lập kế hoạch, tổ chức, lãnh đạo – chỉ đạo và kiểm tra – đánh giá. Thành phần kết nối 4 chức năng nêu trên chính là hoạt động quản lý, nói cách khác, ở mỗi chức năng cũng đều xuất hiện ảnh hưởng của hoạt động quản lý, ví dụ, trong công tác xây dựng kế hoạch giáo dục hướng nghiệp thì cán bộ quản lý giáo dục phải có kế hoạch xây dựng kế hoạch giáo dục hướng nghiệp, phải tổ chức, phân công cho Ban giáo dục hướng nghiệp của nhà trường thực hiện việc xây dựng kế hoạch, bên cạnh đó, phải đôn đốc, chỉnh sửa để kế hoạch khả thi và đạt hiệu quả cao, cuối cùng, cán bộ quản lý giáo dục phải kiểm tra, đánh giá công tác xây dựng kế hoạch giáo dục hướng nghiệp của nhà trường, chuẩn bị cho một chu kỳ hoạt động mới hiệu quả hơn.
Bên cạnh hướng tiếp cận theo chức năng quản lý nêu trên, nhằm làm rõ hơn cơ sở lý luận của quản lý giáo dục hướng nghiệp trong nhà trường phổ thông theo định hướng phát triển nhân lực, luận án xác định hướng tiếp cận theo các thành tố cấu thành quản lý giáo dục hướng nghiệp trong nhà trường phổ thông bao gồm quản lý mục tiêu, nội dung, phương pháp, phương tiện và quản lý giáo viên cũng như học sinh trong giáo dục hướng nghiệp.
1. Mục tiêu chung của quản lý giáo dục hướng nghiệp trong nhà trường
Đối với công tác quản lý nhà trường, quản lý giáo dục hướng nghiệp có các mục tiêu quản lý cụ thể được mô tả trong sơ đồ sau:
Theo đó, quản lý hiệu quả giáo dục hướng nghiệp sẽ giúp nhà trường phổ thông:
– Xây dựng được bộ máy giáo dục hướng nghiệp hợp lý, bồi dưỡng, phát triển đội ngũ cán bộ, giáo viên có đủ năng lực thực hiện các nhiệm vụ giáo dục hướng nghiệp của nhà trường.
– Dựa trên khung chương trình chung, xây dựng được nội dung chương trình giáo dục hướng nghiệp phù hợp với đặc điểm nhu cầu nhân lực của từng địa phương.
– Tạo được một bầu không khí “hướng nghiệp”, kết nối cán bộ quản lý giáo dục với các tác nhân hướng nghiệp và học sinh.
– Huy động và phát huy được mọi nguồn lực trong và ngoài nhà trường phục vụ cho giáo dục hướng nghiệp, tạo nên sức mạnh tổng hợp để đạt mục tiêu giáo dục hướng nghiệp.
– Hỗ trợ và tạo động lực cho các tác nhân tham gia giáo dục hướng nghiệp, phát huy tối đa sự sáng tạo của từng tác nhân khi giáo dục hướng nghiệp cho học sinh. Thường xuyên thu thập được các thông tin về mức độ thực hiện mục tiêu, nhiệm vụ giáo dục hướng nghiệp từ các tác nhân tham gia giáo dục hướng nghiệp để từ đó ra quyết định và có biện pháp điều chỉnh kịp thời để nhà trường không chệch khỏi mục tiêu giáo dục hướng nghiệp cho học sinh, tiến tới nâng cao tính hiệu quả của hoạt động này.
2. Nội dung quản lý giáo dục hướng nghiệp ở trường trung học phổ thông theo định hướng phát triển nhân lực
Sau khi nghiên cứu cơ sở lý luận của hoạt động quản lý giáo dục nói chung và cơ sở thực tiễn của giáo dục hướng nghiệp trong nhà trường phổ thông, luận án xác định một số vấn đề có liên quan đến quản lý giáo dục hướng nghiệp trong nhà trường phổ thông theo định hướng phát triển nhân lực như sau: quản lý mục tiêu giáo dục hướng nghiệp; quản lý việc đổi mới phương pháp, hình thức giáo dục hướng nghiệp; quản lý nội dung chương trình giáo dục hướng nghiệp; quản lý thông tin trong giáo dục hướng nghiệp; quản lý xây dựng đội ngũ giáo dục hướng nghiệp; quản lý tài chính, cơ sở vật chất – thiết bị giáo dục hướng nghiệp; quản lý công tác xã hội hóa, phối hợp thực hiện giáo dục hướng nghiệp; quản lý công tác kiểm tra đánh giá giáo dục hướng nghiệp.
Nội dung quản lý giáo dục hướng nghiệp ở trường trung học phổ thông theo định hướng phát triển nhân lực
Bên cạnh các nội dung quản lý nêu trên, tác giả cho rằng quản lý giáo dục hướng nghiệp cần làm cho giáo dục hướng nghiệp trong nhà trường phổ thông theo được định hướng phát triển nhân lực như đã trình bày ở phần trên. Nói cách khác, quản lý giáo dục hướng nghiệp hiệu quả tức là quản lý hiệu quả mối quan hệ giữa các thành tố trong tam giác: giáo dục hướng nghiệp – phát triển nhân lực – phát triển kinh tế – xã hội nhằm đáp ứng được định hướng phát triển nhân lực của địa phương và cả nước.
2.1. Quản lý mục tiêu giáo dục hướng nghiệp
Theo tác giả Nguyễn Đức Trí, mục tiêu của quản lý giáo dục hướng nghiệp trong nhà trường phổ thông bao gồm: một là, làm cho hoạt động giáo dục hướng nghiệp có nền nếp, có chất lượng và có hiệu quả thiết thực; hai là, góp phần làm ổn định tư tưởng, thúc đẩy động cơ học tập của cá nhân học sinh, đáp ứng nhu cầu cân đối hợp lý và hiệu quả lực lượng lao động xã hội. [2].
Tuy nhiên, luận án cho rằng mục tiêu của quản lý giáo dục hướng nghiệp trong nhà trường phổ thông còn phải gắn liền với định hướng phát triển nhân lực của cả nước và địa phương, nói cách khác, quản lý làm sao cho việc phân luồng, định hướng nghề nghiệp cho học sinh đáp ứng được nhu cầu về nhân lực của cả nước và từng địa phương trong từng thời kỳ nhất định. Mặt khác, quản lý giáo dục hướng nghiệp còn phải góp phần làm cho giáo dục hướng nghiệp hiệu quả hơn, từ đó, đạt được các mục tiêu cụ thể về giáo dục hướng nghiệp như sau:
– Học sinh có tri thức và kỹ năng nghề nghiệp cao, có khả năng thích ứng và nhanh chóng tạo được thế chủ động trong môi trường sống và làm việc.
– Học sinh hội đủ các yếu tố cần thiết về thái độ nghề nghiệp, có năng lực ứng xử, (đạo đức, lương tâm nghề nghiệp, tác phong làm việc, kỷ luật lao động, tinh thần hợp tác, tinh thần trách nhiệm, ý thức công dân …) và tính năng động, tự lực cao.
– Học sinh học để làm người Việt Nam trong thời kỳ hội nhập; học để có nghề, có việc làm hiệu quả.
– Nhân lực phải có cơ cấu trình độ, ngành nghề và vùng miền hợp lý.
Có thể cho rằng xác định và quản lý được mục tiêu chung của giáo dục hướng nghiệp là tiền đề quan trọng nhất để quản lý hiệu quả giáo dục hướng nghiệp ở trường trung học phổ thông. Mục tiêu giáo dục hướng nghiệp trong nhà trường cần đảm bảo nguyên tắc SMARTER, cụ thể như sau:
– Cụ thể (Specific): cái đích cần đạt tới của quá trình giáo dục hướng nghiệp càng rõ ràng, cụ thể càng tốt, giúp đội ngũ thực hiện dễ dàng đạt được.
– Đo lường được (Measurable): nội dung mục tiêu phải thể hiện rõ mức độ cần đạt được qua quá trình giáo dục hướng nghiệp.
– Phù hợp (Appropriate): mục tiêu phải phù hợp với khả năng và điều kiện, trong bối cảnh nhất định.
– Hợp lý (Reasonable): nhằm đảm bảo cho cán bộ quản lý giáo dục và đội ngũ giáo dục hướng nghiệp thực hiện được mục tiêu giáo dục hướng nghiệp.
– Thời hạn (Time limit): phải nêu được thời hạn phù hợp để có thể đạt được mục tiêu giáo dục hướng nghiệp, không kéo quá dài mà cũng không quá ngắn.
– Hiệu quả (Effect): mục tiêu phải chỉ ra được kết quả và hiệu quả cần đạt được của giáo dục hướng nghiệp.
– Thực tế (Reality): mục tiêu phải sát với tình hình thực tế và nhu cầu thực tế.
2.2. Quản lý việc đổi mới phương pháp giáo dục hướng nghiệp
Cán bộ quản lý giáo dục cần quản lý việc đổi mới phương pháp giáo dục hướng nghiệp theo hướng tăng tính chủ động, sáng tạo cho học sinh, người thầy vẫn đóng vai trò chủ đạo trong việc gợi mở, giúp học sinh tự khám phá thế giới nghề nghiệp, tự khám phá bản thân để từ đó có đầy đủ thông tin cần thiết tự hướng nghiệp cho mình. Đổi mới phương pháp giáo dục hướng nghiệp theo hướng đặt học sinh vào một tình huống có vấn đề trong cuộc sống, hướng dẫn học sinh giải quyết tình huống bằng những kiến thức có được qua quá trình học tập, từ đó, góp phần tạo hứng thú cho học sinh khi tham gia vào các giáo dục hướng nghiệp do nhà trường tổ chức, việc này đòi hỏi phải đổi mới cả trong nhận thức và hành động của lực lượng tham gia làm giáo dục hướng nghiệp.
Ngoài phương pháp truyền thống truyền đạt kiến thức 1 chiều từ thầy đến trò, có thể kể ra nhiều phương pháp giáo dục hướng nghiệp khác ở trường trung học phổ thông cần được quản lý, chỉ đạo tổ chức thực hiện hiệu quả, bao gồm:
– Phương pháp học tập theo dự án: đây là phương pháp tạo điều kiện cho học sinh rèn luyện kỹ năng làm việc nhóm, tìm hiểu, nghiên cứu và vận dụng những kiến thức học được trong việc giải quyết một vấn đề cụ thể trong cuộc sống, ví dụ như tìm hiểu về xu hướng nghề nghiệp của học sinh trong một lớp học hoặc tìm hiểu về các nhu cầu nhân lực của cơ quan cha mẹ học sinh đang làm việc, tìm hiểu về các nghề truyền thống của địa phương…
– Phương pháp trắc nghiệm: nhà trường cung cấp các bảng trắc nghiệm giúp học sinh tự hiểu được năng lực, kỹ năng, nhu cầu, sở thích nghề nghiệp của bản thân… Các trắc nghiệm này có thể được sử dụng 1 lần hoặc nhiều lần nhằm giúp học sinh xác định chính xác hơn đặc điểm nhân cách nghề nghiệp của mình. Sau đây là một số trắc nghiệm thường được sử dụng: trắc nghiệm xu hướng nghề, trắc nghiệm của John Holland, trắc nghiệm MBTI, trắc nghiệm IQ (trí thông minh), trắc nghiệm EQ (trí tuệ cảm xúc), trắc nghiệm tính bền vững chú ý, trắc nghiệm Raven, trắc nghiệm động cơ học tập, trắc nghiệm tư duy hình học, trắc nghiệm tư duy ngôn ngữ…
– Phương pháp sân khấu hóa: cán bộ quản lý giáo dục có thể hướng dẫn giáo viên làm giáo dục hướng nghiệp thực hiện phương pháp này nhằm thay đổi không khí học tập, tăng hứng thú cho học sinh khi tham gia các giáo dục hướng nghiệp. Qua hình thức sân khấu hóa, học sinh có thể tiếp cận và giới thiệu với bạn bè các tình huống liên quan đến việc lựa chọn nghề nghiệp có thể gặp trong đời sống hằng ngày (ví dụ: mâu thuẫn giữa cha mẹ và con cái khi chọn nghề; giữ gìn và phát huy các nghề truyền thống; thích ứng với một số nghề mới…). Sau khi xem tiết mục sân khấu hóa, các học sinh còn lại có thể thảo luận để làm sáng tỏ vấn đề với sự dẫn dắt của giáo viên.
– Phương pháp giao lưu: cán bộ quản lý giáo dục cần chỉ đạo giáo viên huy động được lực lượng phụ huynh học sinh giỏi và thành đạt trong nghề vào trường giao lưu trao đổi, hướng dẫn học sinh đến với thế giới nghề nghiệp, kể cho học sinh nghe những khó khăn trong nghề và cách vượt qua khó khăn. Điều quan trọng là “truyền lửa” cho học sinh, giúp các em thêm tin yêu vào lao động chân chính, tin vào sự thành đạt và sự cống hiến cho xã hội. Bên cạnh phụ huynh học sinh, nhà trường có thể mời thêm cựu học sinh hiện đang thành đạt trong nghề, đặc biệt là những người thành công mà chưa qua ngưỡng cửa đại học, cần tuyên truyền rộng rãi hơn nữa “Đại học không phải là con đường duy nhất đi đến thành công”. Điều cốt lõi của phương pháp này là phải có sự lựa chọn khi mời diễn giả giao lưu sao cho nghề nghiệp của họ phù hợp với các ngành nghề mà địa phương đang có nhu cầu về nhân lực.
– Phương pháp hướng nghiệp bằng tâm lý: phương pháp này chủ yếu dựa vào các giải pháp tư vấn tâm lý thông qua Phòng tư vấn tâm lý – hướng nghiệp ở trường trung học phổ thông. Cụ thể, khi học sinh có nhu cầu, các em có thể gặp gỡ trực tiếp với chuyên viên tư vấn tâm lý – hướng nghiệp để có được những lời khuyên định hướng nghề nghiệp. ngoài ra, nhà trường có thể mời một số chuyên gia tư vấn hướng nghiệp về trường hỗ trợ tổ chức các hoạt động tư vấn hướng nghiệp chuyên sâu tại trường vào những thời điểm nhất định trong năm học.
– Phương pháp tổ chức tham quan học tập: cán bộ quản lý giáo dục chỉ đạo Ban giáo dục hướng nghiệp phối hợp cùng các tổ bộ môn và phòng, ban trong nhà trường tổ chức cho học sinh tham quan các nhà máy, xí nghiệp, cơ sở sản xuất, các làng nghề, trường nghề, các trường Đại học, Cao Đẳng, Trung học chuyên nghiệp nhằm tạo điều kiện cho học sinh tiếp cận với thế giới nghề nghiệp. Bên cạnh tham quan giáo dục hướng nghiệp, các tổ bộ môn cũng tổ chức hoạt động ngoại khóa, đưa học sinh đến những địa điểm có liên quan đến bài học của bộ môn. Trong trường hợp này, cần quán triệt với tổ bộ môn về “bầu không khí hướng nghiệp” trong nhà trường để giáo viên bộ môn có thể tích hợp cả nội dung giáo dục hướng nghiệp vào quá trình hướng dẫn học sinh tham quan, học tập bô môn của mình. Như đã nêu ở trên, những địa điểm học sinh tham quan học tập phải là những nơi đang thực hiện theo cơ cấu nghề nghiệp mà địa phương đang cần. Cần lưu ý cả giáo viên và học sinh khi tham gia giáo dục hướng nghiệp phải nghiêm túc, cuối buổi tham quan, có thể cho học sinh viết bài cảm nghĩ về chuyến tham quan.
– Phương pháp hướng học để hướng nghiệp: phương pháp này chủ yếu là tạo điều kiện cho học sinh tìm hiểu về các ngành học, các bậc học, các trường Đại học, Cao Đẳng, Trung học chuyên nghiệp, các trường dạy nghề, các cơ sở đào tạo nghề tại gia… Thông thường, các trường trung học phổ thông sẽ tổ chức mời các cơ sở đào tạo trên đây đến giới thiệu chi tiết về chương trình đào tạo, hệ thống các ngành nghề đào tạo, điều kiện tham gia học tập… và thường được các trường trung học phổ thông tổ chức cho học sinh lớp 12 tham gia vì lúc này, qua quá trình được giáo dục hướng nghiệp, các em đã có nhận thức tương đối khoa học hơn về vấn đề lựa chọn nghề nghiệp tương lai và đủ khả năng tìm hiểu sâu về ngành nghề mình yêu thích. Hiện nay, với sự tham gia của truyền thông vào giáo dục hướng nghiệp, các tòa soạn báo có uy tín cũng tổ chức “Ngày hội tư vấn hướng nghiệp” với sự tham gia của học sinh nhiều trường trung học phổ thông ở địa phương.
2.3. Quản lý nội dung chương trình giáo dục hướng nghiệp
Để quản lý hiệu quả giáo dục hướng nghiệp ở trường trung học phổ thông, cán bộ quản lý giáo dục cần quản lý tốt việc thực hiện chương trình bộ môn giáo dục hướng nghiệp do Bộ Giáo dục và Đào tạo quy định, có cơ chế giám sát giáo viên thực hiện nghiêm túc bộ môn này tại đơn vị của mình. Ngoài ra, cần tổ chức biên soạn lại chương trình giáo dục hướng nghiệp của địa phương, theo đó, khuyến khích giáo viên chủ động bổ sung vào chương trình giáo dục hướng nghiệp của nhà trường những nội dung tìm hiểu về thế giới nghề nghiệp sao cho phù hợp với tình hình nhu cầu nhân lực của địa phương và cả nước trong từng giai đoạn cụ thể, bên cạnh đó, có thể giảm tải bớt một số ngành nghề không còn phù hợp. Trong quá trình quản lý chương trình giáo dục hướng nghiệp, cần bám sát Quy hoạch phát triển nhân lực và kế hoạch phát triển kinh tế – xã hội cũng như sự chuyển dịch cơ cấu KT của địa phương và cả nước, đây là điểm mấu chốt giúp đạt được mục tiêu giáo dục hướng nghiệp theo định hướng phát triển nhân lực của địa phương.
Ngoài ra, cán bộ quản lý giáo dục phải chỉ đạo thực hiện giáo dục hướng nghiệp với quan điểm lấy người học làm trung tâm (student-centered). Nói cách khác, chương trình giáo dục hướng nghiệp ở trường trung học phổ thông phải chuyển trọng tâm từ nội dung hướng nghiệp giáo viên muốn dạy sang nội dung học sinh cần học và vai trò giáo viên thay đổi từ chỗ là nguồn chủ yếu truyền thụ kiến thức sang giúp điều phối quá trình học tập của học sinh [3]. Mặt khác, cán bộ quản lý giáo dục cần lưu ý đưa vào chương trình giáo dục hướng nghiệp những nội dung giáo dục hướng nghiệp theo hướng tiếp cận năng lực bằng cách mô tả cụ thể để có thể đo lường được những kiến thức, kỹ năng và thái độ mà học sinh phải đạt được sau khi kết thúc 3 năm học cấp trung học phổ thông [3]. Thật vậy, theo Văn phòng Giáo dục Hoa Kỳ, “Giáo dục người học dựa trên năng lực thực hiện dẫn họ đến việc làm chủ được các kỹ năng cơ bản và kỹ năng sống cần thiết của cá nhân và hòa nhập tốt vào hoạt động lao động ngoài xã hội” (trích dẫn lại từ [3]). Cụ thể, sau 3 năm học ở trường trung học phổ thông, được giáo dục hướng nghiệp, học sinh phải nắm được kỹ năng giao tiếp, kỹ năng sử dụng ngoại ngữ và tin học, kỹ năng làm việc nhóm, kỹ năng giải quyết mâu thuẫn… và đặc biệt là kỹ năng tự hướng nghiệp cho học sinh, đây chính là hành trang tối cần thiết cho học sinh trong suốt cuộc đời các em vì rất có thể trong tương lai, các em lại có nhu cầu được hướng nghiệp để chuyển dịch ngành nghề.
Cuối cùng, cần tổ chức lồng ghép nội dung giáo dục hướng nghiệp vào chương trình hoạt động giáo dục ngoài giờ lên lớp, hoạt động Đoàn – Đội nhằm thu hút học sinh hiệu quả hơn đến với giáo dục hướng nghiệp cũng như tăng tính tích cực chủ động và sáng tạo của các em. Các hoạt động phong trào này cần giúp học sinh có điều kiện tìm hiểu bản thân, tìm hiểu thế giới nghề nghiệp và xây dựng được một định hướng nghề nghiệp cho bản thân (ví dụ: hội thi làm báo tường giới thiệu các nghề truyền thống, hội thi viết bài về nghề yêu thích, hội thi thiết kế blog sưu tầm các nghề, hội thi thiết kế file powerpoint giới thiệu các trường đại học, cao đẳng, trung cấp chuyên nghiệp trong địa bàn thành phố, hội diễn tiểu phẩm ước mơ nghề nghiệp…)
Việc quản lý chương trình giáo dục hướng nghiệp cần tạo được sự hài hòa, phân bổ đều khắp nội dung của chương trình giáo dục hướng nghiệp trong suốt 3 năm học ở cấp trung học phổ thông, cần tính toán đến sự phù hợp của các nội dung giáo dục hướng nghiệp đối với học sinh từng cấp học sao cho học sinh luôn tiếp nhận được những thông tin mới, có ích và phù hợp với mong đợi của bản thân, tránh làm hình thức hoặc nội dung lặp lại ở các năm học.
2.4. Quản lý thông tin giáo dục hướng nghiệp
Trong công tác quản lý, thông tin có ý nghĩa vô cùng quan trọng, là cơ sở để các nhà quản lý hiểu rõ đối tượng quản lý, từ đó, thực hiện các biện pháp phù hợp nhằm đạt được mục tiêu quản lý. Ở trường trung học phổ thông, thông tin đầu vào của quản lý giáo dục hướng nghiệp có thể được xác định là thông tin về đối tượng học sinh trung học phổ thông (từ lớp 10 đến lớp 12), có thể bao gồm cả học sinh theo học các trường công lập và các trường dân lập, tư thục, các trường có yếu tố nước ngoài. Để quản lý hiệu quả nguồn thông tin này, cán bộ quản lý giáo dục cần lưu ý đến độ tuổi, giới tính, tâm lý lứa tuổi, sở trường, sở đoản, năng lực, kỹ năng, nghề nghiệp của cha mẹ học sinh, ước mơ, nguyện vọng… của học sinh. Các trường trung học phổ thông có thể thực hiện hồ sơ hướng nghiệp cho từng học sinh, hồ sơ này cần được cập nhật trong suốt 3 năm học tại trường trung học phổ thông và được trao lại cho học sinh khi các em tốt nghiệp, ra trường, là hành trang giúp các em tự xác định được năng lực, kỹ năng, động cơ theo đuổi ngành nghề mà mình yêu thích, từ đó có định hướng học lên cao hoặc theo học nghề để có thể sớm tham gia vào thị trường lao động.
Bên cạnh đối tượng học sinh, cán bộ quản lý giáo dục cần hiểu rõ mặt mạnh và hạn chế của nhà trường về nhân sự thực hiện giáo dục hướng nghiệp (bao gồm giáo viên chủ nhiệm, giáo viên bộ môn, Đoàn trường, Phòng tư vấn tâm lý – hướng nghiệp, Ban đại diện Cha mẹ học sinh…); cơ sở vật chất, thiết bị, tài liệu, các văn bản, chỉ thị của ngành dọc và của địa phương về quy hoạch nhân lực, phân luồng, hướng nghiệp, kinh phí phục vụ giáo dục hướng nghiệp…. Cụ thể hơn, cán bộ quản lý giáo dục cần thực hiện phân tích SWOT để nắm được điểm mạnh, điểm yếu, cơ hội và thách thức của nhà trường trong giáo dục hướng nghiệp cũng như quản lý giáo dục hướng nghiệp.
Để quản lý thông tin đầu ra của giáo dục hướng nghiệp trong trường trung học phổ thông theo định hướng phát triển nhân lực, cán bộ quản lý giáo dục cần đảm bảo đạt được các mục tiêu của quản lý giáo dục hướng nghiệp cũng như mục tiêu của giáo dục hướng nghiệp trong suốt 3 năm học ở cấp trung học phổ thông. Muốn vậy, cán bộ quản lý giáo dục cần xây dựng kế hoạch kiểm tra đánh giá chất lượng của giáo dục hướng nghiệp, thu thập thông tin phản hồi từ cán bộ quản lý giáo dục, giáo viên, học sinh, phụ huynh học sinh, doanh nghiệp về hiệu quả của giáo dục hướng nghiệp. Đặc biệt, các tiêu chí đánh giá giáo dục hướng nghiệp phải dựa trên khung định hướng phát triển nhân lực của địa phương, nói cách khác, giáo dục hướng nghiệp phải giúp phân luồng, định hướng được đa số học sinh theo học hoặc tham gia làm các ngành nghề theo đúng cơ cấu nghề nghiệp của địa phương và đáp ứng được nhu cầu, sở thích, năng lực, kỹ năng nghề nghiệp và động cơ nghề nghiệp của từng học sinh. Các số liệu có được cần được lưu thành từng năm học để có sự so sánh về hiệu quả quản lý giáo dục hướng nghiệp theo từng thời điểm nhất định, từ đó rút được những bài học kinh nghiệm cho những năm học sau.
Như đã nói ở phần đầu vào của giáo dục hướng nghiệp, mỗi học sinh có 1 hồ sơ hướng nghiệp ngay từ đầu năm học lớp 10, được cập nhật trong suốt 3 năm học và được trả lại cho học sinh khi ra trường, sau lớp 12. Do đó, cán bộ quản lý giáo dục cũng cần quản lý việc trả lại và sử dụng hiệu quả các thông tin có được trong hồ sơ hướng nghiệp của từng học sinh thông qua lực lượng giáo viên chủ nhiệm, đây cũng là một công cụ giúp giáo viên chủ nhiệm tư vấn thêm cho học sinh, phụ huynh học sinh trong việc hướng học, hướng nghiệp. Cuối cùng, cần có giải pháp quản lý để tránh thất thoát các hồ sơ hướng nghiệp này. Nếu có điều kiện, nhà trường có thể lập một cơ sở dữ liệu số hóa, lưu tất cả các hồ sơ hướng nghiệp của học sinh nhiều năm học để phục vụ công tác nghiên cứu khoa học về giáo dục hướng nghiệp, về quản lý giáo dục hướng nghiệp cũng như giúp học sinh có cơ hội tìm lại hồ sơ hướng nghiệp của mình nếu có làm thất lạc bản chính.
2.5. Quản lý xây dựng đội ngũ thực hiện giáo dục hướng nghiệp
Xây dựng cơ cấu tổ chức hợp lý và bồi dưỡng, phát triển đội ngũ cán bộ và giáo viên có đủ trình độ, năng lực và phẩm chất để hoàn thành tốt nhiệm vụ giáo dục hướng nghiệp là một trong những nội dung quan trọng của quản lý giáo dục hướng nghiệp ở trường trung học phổ thông. Tuy nhiên, cần nhấn mạnh việc phát triển năng lực tự chủ chuyên môn trong công tác quản lý đội ngũ giáo dục hướng nghiệp ở trường trung học phổ thông.
Một số tác giả định nghĩa việc tự chủ chuyên môn chính là “khả năng và sự sẵn sàng giúp đỡ học sinh thực thi trách nhiệm đối với việc học của chính họ”[3]. Các học giả cũng đã khuyên cán bộ quản lý giáo dục nên khuyến khích giáo viên có ý thức xác định mình là người tự chủ trong chuyên môn, thoát khỏi sự kiểm soát chặt chẽ của nhà trường, của lãnh đạo, của hệ thống giáo dục và có thể tự quyết định và hành động.
Như vậy, giáo viên làm giáo dục hướng nghiệp cần có kiến thức chuyên môn về giáo dục hướng nghiệp thật tốt và có khả năng của một người học tự chủ (autonomous learner) về giáo dục hướng nghiệp, có năng lực nhìn nhận, đánh giá vấn đề để đưa ra quyết định giáo dục hướng nghiệp một cách độc lập và khả năng hành động độc lập trên cơ sở thái độ sẵn sàng và sự tự tin trong công việc. Thật vậy, tự chủ giúp giáo viên có khả năng nhận thức và cải thiện phương pháp làm việc, từ đó nâng cao chất lượng công việc của chính mình và có thể đạt được sự hài lòng trong công việc. Ngoài ra, sự tự chủ cũng có thể giúp giáo viên góp phần cùng nhà trường đào tạo nên những con người có khả năng tự chủ, nói cách khác, sự tự chủ của học sinh là một mục tiêu quan trọng của giáo dục. Có thể khái quát năng lực tự chủ chuyên môn của giáo viên (theo các tác giả Littlewood 1996; David Little 1990 và Ramos, 2006) vận dụng vào giáo dục hướng nghiệp như sau:
Xây dựng năng lực tự chủ chuyên môn về giáo dục hướng nghiệp cho giáo viên
2.6. Quản lý tài chính – cơ sở vật chất – thiết bị giáo dục hướng nghiệp
Ở cấp độ vi mô, quản lý tài chính dành cho giáo dục hướng nghiệp trong nhà trường bao gồm các hoạt động xem xét, dự báo, phân tích tài chính, lập dự toán, giám sát việc xây dựng và thực hiện kế hoạch chi tiêu của nhà trường dành cho giáo dục hướng nghiệp và đánh giá hiệu quả của nó. Điều quan trọng là cần tranh thủ được nguồn ngân sách nhà nước, nguồn kinh phí của nhà trường và nguồn xã hội hóa để phục vụ cho giáo dục hướng nghiệp. Các hoạt động này diễn ra liên tục và kế tiếp nhau theo chu kỳ như sau:
Quy trình quản lý tài chính phục vụ giáo dục hướng nghiệp
cán bộ quản lý giáo dục cần phải có tầm nhìn đối với sự phát triển của nhà trường nói chung và sự phát triển của giáo dục hướng nghiệp. Trong các kế hoạch chiến lược, kế hoạch năm học đều phải có các dự toán tài chính cho các hoạt động trọng tâm, kinh phí rõ ràng cho từng năm học, tránh đầu tư dàn trải, không hiệu quả. Bên cạnh đó, cần huy động các nguồn nhân lực, tài lực, vật lực trong và ngoài nhà trường phục vụ giáo dục hướng nghiệp như các doanh nghiệp cung cấp dịch vụ giáo dục hướng nghiệp, các doanh nghiệp mong muốn giới thiệu ngành nghề đến với học sinh, các trường đại học, cao đẳng, trung cấp chuyên nghiệp…
Bên cạnh công tác quản lý tài chính, cán bộ quản lý giáo dục còn phải quản lý việc trang bị cơ sở vật chất, thiết bị phục vụ giáo dục hướng nghiệp, cụ thể như xây dựng phòng tư vấn hướng nghiệp, trong đó có trang bị các bộ trắc nghiệm hướng nghiệp, máy vi tính, máy scan và chấm trắc nghiệm, máy chiếu, các bảng biểu giới thiệu các ngành nghề, thông tin về hệ thống trường Đại học, Cao đẳng, Trung học chuyên nghiệp và các trường dạy nghề, các thông tin về kế hoạch phát triển kinh tế – xã hội và nhu cầu nhân lực của địa phương…
Cần xây dựng tủ sách hướng nghiệp, bên cạnh các sách giáo khoa, sách giáo viên về giáo dục hướng nghiệp của Bộ Giáo dục và Đào tạo ban hành, cần giới thiệu thêm các đầu sách hướng nghiệp giới thiệu thế giới nghề nghiệp, các test trắc nghiệm hướng nghiệp, các ngành nghề truyền thống và các sách tu thân, thành công trong nghề, khởi nghiệp…
Trong thời đại công nghệ thông tin, cán bộ quản lý giáo dục cần đẩy mạnh quản lý cơ sở vật chất, thiết bị bằng công nghệ thông tin cũng như cung cấp thông tin hướng nghiệp cho học sinh thông qua kênh Internet, email, các trang mạng xã hội như facebook, twitter… để học sinh nhận được thông tin nhiều hơn, nhanh hơn và chính xác hơn theo chủ đích của người làm giáo dục hướng nghiệp.
Sau mỗi năm học, cán bộ quản lý giáo dục cần chỉ đạo rà soát và nâng cấp, bổ sung các thiế bị trên, cập nhật các bảng họa đồ nghề cho phù hợp với nhu cầu nhân lực của địa phương.
2.7. Quản lý công tác xã hội hóa, phối hợp thực hiện giáo dục hướng nghiệp
Việc huy động, phối hợp, sử dụng và khai thác tối đa các nguồn lực trong và ngoài trường phục vụ cho giáo dục hướng nghiệp, tạo nên sức mạnh tổng hợp để đạt được mục tiêu giáo dục hướng nghiệp có vai trò rất quan trọng trong quản lý giáo dục hướng nghiệp ở trường trung học phổ thông. Do đó, để đẩy mạnh công tác xã hội hóa giáo dục hướng nghiệp, các trường cần sáng tạo và chủ động trong việc huy động mọi nguồn lực trong và ngoài nhà trường phục vụ công tác này (trí lực, nhân lực, vật lực, tài lực), đặc biệt là các doanh nghiệp, các tổ chức, cá nhân có năng lực hỗ trợ nhà trường định hướng nghề nghiệp cho học sinh. Tuy nhiên, cần có chọn lọc, không làm tràn lan, không làm bề nổi. Bên cạnh đó, khi tổ chức các giáo dục hướng nghiệp, tư vấn hướng nghiệp tại trường thì nên mời cả phụ huynh học sinh cùng tham gia, vì thực tế, việc chọn nghề của học sinh phụ thuộc khá nhiều vào ý kiến và mong muốn của phụ huynh học sinh.
Bên cạnh đó, cán bộ quản lý giáo dục cần quan tâm xây dựng một “bầu không khí hướng nghiệp” trong và ngoài nhà trường nhằm tạo môi trường gắn kết giáo viên, học sinh, phụ huynh học sinh và cộng đồng xã hội vào giáo dục hướng nghiệp cho học sinh. Chính “bầu không khí hướng nghiệp” trên sẽ tạo động lực cho tập thể sư phạm nhà trường có nhận thức cao hơn về giáo dục hướng nghiệp, xác định được năng lực của mình về giáo dục hướng nghiệp, từ đó có giải pháp tự nâng cao trình độ, năng lực để phục vụ công tác tốt hơn. Bầu không khí hướng nghiệp cũng thúc đẩy sự tương tác giữa giáo viên và học sinh, giữa học sinh và học sinh, giữa phụ huynh học sinh và nhà trường, giữa nhà trường và cộng đồng xã hội trong giáo dục hướng nghiệp. Về lâu dài, việc xây dựng bầu không khí hướng nghiệp cần được xem như một trong số những nội dung quan trọng của công tác xây dựng văn hóa nhà trường theo định hướng “Văn hóa nhà trường là sự chia sẻ những kinh nghiệm cả trong và ngoài nhà trường, tạo nên những cảm xúc về cộng đồng, gia đình và thành viên của một nhóm” (Christopher R. Wagner) [4]. Điều quan trọng mà mỗi cán bộ quản lý giáo dục cần hướng tới khi quản lý giáo dục hướng nghiệp, đó chính là tạo được những cảm xúc, hay nói cách khác, tạo được bầu không khí hướng nghiệp trong suốt quá trình quản lý hoạt động giáo dục này.
2.8. Quản lý công tác kiểm tra, đánh giá
Xu hướng chung của dạy học trên thế giới hiện nay là chuyển từ mục tiêu cung cấp tri thức sang hình thành các năng lực ở người học, do đó, hoạt động dạy học định hướng vào việc tích cực hóa người học. Vì vậy, cần đổi mới công tác kiểm tra, đánh giá học sinh trong quá trình giáo dục hướng nghiệp, giúp học sinh xác định được nhu cầu, nâng cao khả năng học tập, từ đó phát triển các năng lực cần có nhằm đáp ứng được yêu cầu của xã hội. cán bộ quản lý giáo dục cần quán triệt tinh thần đổi mới đánh giá giáo dục hướng nghiệp theo định hướng phát triển năng lực của học sinh. Để hoạt động đánh giá thể hiện được triết lý “đánh giá vì sự tiến bộ của người học”, cán bộ quản lý giáo dục cần thực hiện một số công việc sau [3]:
– Hỗ trợ giáo viên trong công tác đánh giá hoạt động học tập của học sinh khi được giáo dục hướng nghiệp. Tập huấn cho giáo viên sử dụng thành thạo các kỹ thuật đánh giá trong lớp học, thực hành thường xuyên hoạt động phản hồi thông tin cho học sinh để học sinh biết được năng lực hiện có của mình, từ đó có những điều chỉnh hợp lý hoạt động học của mình trong quá trình được giáo dục hướng nghiệp.
– Khuyến khích giáo viên thường xuyên sử dụng kết quả đánh giá để giám sát việc học của học sinh và điều chỉnh việc dạy của bản thân trong suốt quá trình giáo dục hướng nghiệp.
– Thường xuyên trao đổi kinh nghiệm trong việc sử dụng các kỹ thuật đánh giá quá trình, đồng thời định hướng cho giáo viên tập trung vào việc đánh giá để giúp học sinh nhận diện đúng năng lực hiện tại của mình
Khuyến khích giáo viên kiên trì nhận xét sự tiến bộ của học sinh, không làm cho có hoặc nhận xét sơ sài, nhận xét chung chung, không gắn với học sinh cụ thể đồng thời phải khích lệ được và làm cho học sinh hứng thú với giáo dục hướng nghiệp.
Tham khảo:
1. Phạm Đăng Khoa (2017). Quản lý giáo dục hướng nghiệp ở trường THPT theo định hướng phát triển nhân lực thành phố Hồ Chí Minh. Trường Đại học Giáo dục, Đại học Quốc gia Hà Nội.
2. Nguyễn Đức Trí (2006), “Giáo dục hướng nghiệp trong trường phổ thông, vấn đề và định hướng giải pháp”, Tạp chí Giáo dục, số 146.
3. Bùi Minh Hiền (chủ biên), Vũ Ngọc Hải và Đặng Quốc Bảo (2006), Quản lí giáo dục, Nxb Đại học sư phạm, Hà Nội.
4. Bùi Minh Hiền và Nguyễn Vũ Bích Hiền (2015), Quản lí và lãnh đạo nhà trường, Nxb Đại học sư phạm, Hà Nội.
