Du lịch cộng đồng, nguyên tắc và tác động

1. Khái niệm Du lịch cộng đồng

1.1. Cộng đồng là gì?

Để có thể hiểu rõ về khái niệm Du lịch cộng đồng, cần có cái nhìn tổng quan trước hết về khái niệm cộng đồng. Theo từ điển Tiếng Việt, cộng đồng là “một nhóm dân cư/ người chung sống tại một khu vực địa lý, cùng chia sẻ một hệ thống giá trị, các nhu cầu và lợi ích chung”. Trong đời sống xã hội, khái niệm cộng đồng được sử dụng một cách tương đối rộng rãi để chỉ nhiều đối tượng có những đặc điểm tương đối khác nhau về quy mô, đặc tính xã hội.

Rộng nhất là nói đến những khối tập hợp người, các liên minh rộng lớn như cộng đồng thế giới, cộng đồng Châu Âu, cộng đồng các nước ASEAN… Nhỏ hơn, danh từ được áp dụng cho một kiểu xã hội, căn cứ vào những đặc tính tương đối về sắc tộc, chủng tộc hay tôn giáo như: cộng đồng người Do thái, cộng đồng người da đen tại Chicago… và nhỏ hơn nữa danh từ cộng đồng được sử dụng cho các đơn vị xã hội cơ bản là gia đình, làng hay một nhóm xã hội nào đó có những đặc tính xã hội chung về lý tưởng xã hội, lứa tuổi, nghề nghiệp, thân phận xã hội như các đảng phái, nhóm người lái xe taxi, nhóm người khiếm thị,…

Khi nói tới khái niệm cộng đồng, cũng cần phải hiểu được các thành phần tạo nên một cộng đồng. Đó là:

– Yếu tố khu vực địa lý: Trong rất nhiều khái niệm về cộng đồng, yếu tố khu vực địa lý là yếu tố đầu tiên và quan trọng nhất. Khu vực địa lý là cơ sở để xác định ranh giới của cộng đồng để phân biệt giữa cộng đồng này với cộng đồng khác.

– Yếu tố kinh tế: Yếu tố kinh tế có ý nghĩa trong sự tồn tại của cộng đồng. Kinh tế không những đảm bảo về chất cho cuộc sống của những người trong cộng đồng mà còn là đòn bẩy của sự phát triển, có sự phát triển kinh tế thì mới có sự phát triển xã hội. Tuy vậy, ở mỗi cộng đồng khác nhau thì nghề nghiệp cũng khác nhau, tạo nên sự đa dạng của ngành nghề trong cộng đồng.

– Yếu tố văn hoá: Đây là biểu thị có tính tổng hợp khi nhận biết cộng đồng, trong đó, đặc biệt chú ý đến các khía cạnh như truyền thống lịch sử, tộc người, tôn giáo, hệ thống giá trị chuẩn mực, phong tục, tập quán, tất cả các yếu tố này tạo nên nền văn hoá độc đáo của cộng đồng [2], [3].

1.2. Du lịch cộng đồng là gì?

Luật Du lịch (2017) quy định: “Du lịch là các hoạt động có liên quan đến chuyến đi của con người ngoài nơi cư trú thường xuyên trong thời gian không quá 01 năm liên tục nhằm đáp ứng nhu cầu tham quan, nghỉ dưỡng, giải trí, tìm hiểu, khám phá tài nguyên du lịch hoặc kết hợp với các mục đích hợp pháp khác” [2], [4].

Khái niệm về Du lịch cộng đồng cũng được nhiều học giả và các tổ chức du lịch trên thế giới và trong nước đưa ra với nhiều góc độ tiếp cận khác nhau. Theo Nicole Hausler và Wolffgang Strasdas: “Du lịch cộng đồng là một hình thái du lịch trong đó chủ yếu là người dân địa phương đứng ra phát triển và quản lý. Lợi ích kinh tế có được từ du lịch sẽ đọng lại nền kinh tế địa phương” [5], [6].

Trong nước, vấn đề phát triển du lịch dựa vào cộng đồng lần đầu tiên đã được đề cập tới trong Hội thảo Chia sẻ bài học kinh nghiệm phát triển Du lịch cộng đồng Việt Nam năm 2003 được tổ chức tại Hà Nội và xác định: “Phát triển du lịch có sự tham gia của cộng đồng nhằm đảm bảo văn hoá thiên nhiên bền vững, nâng cao nhận thức và tăng quyền lực cho cộng đồng. Cộng đồng được chia sẻ lợi ích từ hoạt động du lịch, nhận được sự hợp tác, hỗ trợ của chính phủ và các tổ chức quốc tế”. Như vậy, để có thể phát triển thành công, Du lịch cộng đồng cần có sự hợp tác và phối hợp hoạt động một cách đáng kể giữa các đối tác mang tính chiến lược bao gồm:

i) Cộng đồng địa phương;

ii) Các cơ sở kinh doanh tư nhân;

iii) Các cơ quan của chính phủ: xây dựng chính sách và thiết lập môi trường hoạt động.

Mới đây nhất, khái niệm về Du lịch cộng đồng được Luật Du lịch 2017 quy định tại mục 15, điều 3 như sau: “Du lịch cộng đồng là loại hình du lịch được phát triển trên cơ sở các giá trị văn hóa của cộng đồng, do cộng đồng dân cư quản lý, tổ chức khai thác và hưởng lợi” [4], [7]. Khái niệm này đã chỉ rõ Du lịch cộng đồng là loại hình du lịch trong đó cộng đồng dân cư là chủ thể trực tiếp tham gia vào hoạt động du lịch. Ngoài ra, chính cộng đồng địa phương sẽ là chủ thể quản lý, tổ chức và hưởng lợi từ hoạt động du lịch.

Phát triển Du lịch cộng đồng có nghĩa là huy động một số lượng người dân lao động trong ngành du lịch, điều này không chỉ đem lại lợi ích cho người trực tiếp tham gia hoạt động kinh doanh du lịch mà còn cho thành viên khác của cộng đồng địa phương thông qua các hình thức cung cấp sản phẩm khác nhau cho khu vực phát triển Du lịch cộng đồng.

Có thể thấy, Du lịch cộng đồng là loại hình du lịch được phát triển dựa trên cơ sở các giá trị văn hóa của cộng đồng, do đó chất liệu xây dựng lên các sản phẩm Du lịch cộng đồng chính là từ các giá trị văn hóa bản địa của cộng đồng tại điểm đến du lịch. Điều này đã dẫn tới những điểm khác biệt nhất định giữa loại hình Du lịch cộng đồng với các loại hình du lịch khác, được thể hiện trong bốn đặc điểm sau:

– Về điểm đến du lịch: Du lịch cộng đồng được phát triển dựa trên những giá trị văn hóa bản địa. Vì thế, những điểm đến có nguồn tài nguyên nhân văn gắn liền với yếu tố bản địa là điều kiện cơ bản để phát triển Du lịch cộng đồng. Trong khi đó, với sự phát triển của khoa học công nghệ và lối sống hiện đại, không phải điểm du lịch nào cũng có thể bảo tồn được những giá trị văn hóa đặc sắc của dân tộc mình.

Do đó, hầu hết các điểm đến Du lịch cộng đồng trên thế giới nói chung và ở Việt Nam nói riêng đều ở những vùng hẻo lánh, xa trung tâm, chưa bị những yếu tố ngoại lai ảnh hưởng tới những giá trị văn hóa của cộng đồng. Ở những nơi này, mức sống của người dân còn khó khăn, chất lượng cuộc sống còn thấp và đặc biệt là nhận thức của họ nhìn chung chưa cao so với cộng đồng tại những vùng đô thị.

– Về cách thức cung cấp dịch vụ: Khác với các loại hình du lịch khác, trong hoạt động Du lịch cộng đồng, cộng đồng địa phương không chỉ là đối tượng cung cấp sản phẩm, dịch vụ du lịch cho du khách mà chính họ là một phần cấu thành nên các sản phẩm, dịch vụ Du lịch cộng đồng. Chính những giá trị văn hóa, truyền thống bản địa và những nét văn hóa độc đáo của người dân địa phương là đối tượng tham quan, tìm hiểu và trải nghiệm của du khách trong quá trình họ tham gia vào các hoạt động du lịch tại điểm đến.

Chính vì thế, lao động của loại hình du lịch này phải là người dân địa phương bởi những giá trị vốn có của cộng đồng bản địa sẽ là những giá trị mà du khách mong muốn được kiếm tìm trong hành trình của mình.

Bên cạnh đó, Du lịch cộng đồng được coi là một loại hình du lịch bền vững bởi nó được phát triển dựa trên những giá trị của cộng đồng và đối tượng hưởng lợi từ hoạt động Du lịch cộng đồng cũng chính là cộng đồng địa phương. Do đó, để đảm bảo hoạt động Du lịch cộng đồng phát huy hết những giá trị xã hội mà nó mang lại, việc tối đa hóa sự tham gia của cộng đồng bản địa và hơn nữa là thúc đẩy quyền tự làm chủ trong việc quản lý hoạt động Du lịch cộng đồng sẽ góp phần mang lại những giá trị bền vững ở cả ba mặt kinh tế, xã hội và môi trường cho cộng đồng địa phương tại điểm đến Du lịch cộng đồng.

– Về sản phẩm: Cũng như các sản phẩm du lịch thông thường, thành phần cấu thành nên sản phẩm Du lịch cộng đồng bao gồm tài nguyên và các dịch vụ du lịch. Mặc dù các sản phẩm Du lịch cộng đồng cũng bao gồm các dịch vụ phục vụ nhu cầu của du khách nhưng vì dịch vụ Du lịch cộng đồng có nhiều điểm đặc trưng nên các sản phẩm Du lịch cộng đồng có những điểm khác biệt so với các sản phẩm du lịch khác, mà khác biệt lớn nhất ở đây là cách thức cung cấp dịch vụ.

Các dịch vụ Du lịch cộng đồng đều được người dân địa phương thực hiện và cung cấp dựa trên những nguồn lực từ chính cộng đồng. Chẳng hạn như dịch vụ lưu trú tại các điểm Du lịch cộng đồng được cộng đồng địa phương trưng dụng chính ngôi nhà của mình để làm chỗ ở cho khách, dịch vụ ăn uống được người dân sử dụng các nguyên liệu địa phương chế biến thành các món ăn mang đậm phong vị dân tộc của cộng đồng… Chính cách thức cung cấp dịch vụ này đã mang tới những đặc trưng rất khác biệt cho các sản phẩm Du lịch cộng đồng.

– Về khách hàng: Trong khi nhu cầu chính của một bộ phận lớn du khách khi tiêu dùng các sản phẩm Du lịch cộng đồng là được tìm hiểu và trải nghiệm về cuộc sống hàng ngày của người dân ở các nền văn hóa khác nhau, được khám phá thiên nhiên xung quanh khu vực cộng đồng bản địa sinh sống thì có không ít khách Du lịch cộng đồng có nhu cầu được tham gia vào các hoạt động thiện nguyện, nhân đạo giúp đỡ cộng đồng bên cạnh việc trải nghiệm thiên nhiên và văn hóa bản địa.

Vì thế, khách Du lịch cộng đồng cũng có những đặc điểm khác biệt so với các loại hình du lịch khác như: tôn trọng các giá trị tự nhiên, văn hóa, lịch sử; tìm kiếm sự tương tác với con người, lối sống và các nền văn hóa riêng biệt của các cộng đồng; quan tâm tới tác động của du lịch đối với môi trường và các giá trị bền vững khác… Do đó, nhu cầu của họ về các sản phẩm dịch vụ Du lịch cộng đồng thường khá đơn giản, không quan tâm nhiều tới những tiện nghi trong quá trình sử dụng sản phẩm, dịch vụ du lịch bởi điều họ quan tâm trong chuyến đi của mình là những trải nghiệm về cuộc sống và các giá trị văn hóa của cộng đồng địa phương.

Cũng chính bởi không đề cao yếu tố tiện nghi nên hầu hết khách Du lịch cộng đồng sử dụng các sản phẩm, dịch vụ được cung cấp bởi cộng đồng địa phương với mức giá khá thấp. Do đó, ngoài những đặc điểm trên đây, có thể thấy mức chi trả của khách hàng cho các sản phẩm dịch vụ Du lịch cộng đồng thường không cao. Những đặc điểm khác biệt này của khách Du lịch cộng đồng là cơ sở để nghiên cứu và phát triển thêm các sản phẩm Du lịch cộng đồng nhằm thỏa mãn những nhu cầu của họ.

Việc tham gia vào Du lịch cộng đồng ở địa phương mang tính tự nguyện dựa trên sự trao đổi và thống nhất giữa ban quản lý Du lịch cộng đồng địa phương với các hộ gia đình. Dù tham gia hay không tham gia, dù tham gia nhiều hay ít thì các hộ gia đình có trách nhiệm chung trong việc xây dựng những hình ảnh tốt đẹp nhất về Du lịch cộng đồng tại địa phương mình.

Theo Tài liệu hướng dẫn phát triển Du lịch cộng đồng, có 3 mô hình phát triển Du lịch cộng đồng tại một địa phương: i) Mô hình thứ nhất là cả cộng đồng cùng tham gia vào Du lịch cộng đồng; ii) Mô hình thứ hai chỉ gồm một bộ phận cộng đồng hoặc hộ gia đình tham gia vào Du lịch cộng đồng; và

iii) Mô hình thứ ba là mô hình liên doanh giữa cộng đồng hoặc một số thành viên cộng đồng và đối tác kinh doanh. Mức độ tham gia trong một dự án Du lịch cộng đồng của cộng đồng có thể khác nhau tùy theo từng nơi. [8], [9].

Một số lựa chọn để cộng đồng tham gia vào hoạt động Du lịch cộng đồng bao gồm:

– Cá nhân sản xuất và bán hàng địa phương (hoa quả, hàng thủ công …) cho du khách trực tiếp hoặc thông qua các doanh nghiệp du lịch. Đây là một cách tốt để lan tỏa thu nhập trong cộng đồng.

– Doanh nghiệp du lịch tư nhân (thường ở bên ngoài cộng đồng – Doanh nghiệp tư nhân bên ngoài) được phép cung cấp các dịch vụ cho khách du lịch tại điểm Du lịch cộng đồng và sau đó chia sẻ lại lợi nhuận cho cộng đồng trên cơ sở thỏa thuận.

– Một số cá nhân tham gia vào hoạt động kinh doanh du lịch một cách không chính thức (doanh nghiệp vận hành và quản lý bởi cá nhân địa phương), thường các cá nhân này thiếu kỹ năng và kiến thức du lịch nên việc thành công cũng còn hạn chế.

– Các doanh nghiệp do cộng đồng cùng sở hữu và điều hành (doanh nghiệp cộng đồng): Mô hình này đôi khi có thể thiếu tính chuyên nghiệp trong việc tổ chức hoạt động, nhưng điều này có thể được khắc phục theo thời gian.

– Liên doanh giữa cộng đồng và doanh nghiệp tư nhân: Bao gồm chia quyền sở hữu, hoặc các thỏa thuận hợp đồng chặt chẽ liên quan đến dịch vụ ăn ở cho khách hoặc các hoạt động du lịch khác.

Nếu toàn bộ hoặc một bộ phận cộng đồng lựa chọn một trong các phương pháp này, thì cần phải phát triển một chiến lược rõ ràng được thông qua không chỉ bởi các thành viên của cộng đồng địa phương mà còn bởi các bên liên quan khác có quan tâm đến Du lịch cộng đồng. Điều này đặc biệt cần thiết nếu chọn mô hình doanh nghiệp do cộng đồng cùng sở hữu và điều hành. Thiết lập một bộ phận quy hoạch du lịch cùng với các thành viên trong cộng đồng là một điều kiện tiên quyết cho bất kỳ loại Du lịch cộng đồng nào.

Nhiều mô hình phát triển Du lịch cộng đồng trên thế giới, khu vực và trong nước đã chứng minh, nơi nào xây dựng và phát triển Du lịch cộng đồng thì nơi đó giải quyết được rất nhiều vấn đề về kinh tế, xã hội, môi trường và an ninh trật tự, nó không chỉ mang lại những ảnh hưởng tích cực trong vùng mà còn tác động tích cực đến các vùng khác có tính tương đồng. Du lịch cộng đồng mang lại rất nhiều ý nghĩa nhưng ý nghĩa mà được cộng đồng dân cư nhìn thấy rõ nhất là việc họ có việc làm thường xuyên mang lại thu nhập, chất lượng cuộc sống được nâng cao; các hành vi ứng xử văn hóa, văn minh được phát triển.

2. Các nguyên tắc cơ bản của du lịch cộng đồng

Du lịch cộng đồng là một loại hình du lịch đặc biệt, trong đó nhấn mạnh vào lợi ích của các cộng đồng dân cư tại điểm đến du lịch. Vì vậy, có một số nguyên tắc nhất định trong việc phát triển Du lịch cộng đồng như sau:

2.1. Nguyên tắc 1: Bình đẳng xã hội.

Nguyên tắc này được thể hiện ở chỗ cộng đồng được quyền tham gia thảo luận lập kế hoạch, thực hiện và quản lý, đầu tư phát triển du lịch…Trong một số trường hợp, nếu khả năng của cộng đồng cho phép, có thể trao quyền làm chủ cho chính cộng đồng để họ tham gia vào quá trình phục vụ du lịch từ khâu lập kế hoạch, thực hiện đến đầu tư và quản lý du lịch tại địa phương mình. Khả năng được trao quyền làm chủ của cộng đồng địa phương được xem xét và đánh giá dựa trên: khả năng nhận thức về vị trí và vai trò của mình trong việc sử dụng tài nguyên, khả năng tài chính và năng lực của cộng đồng để đáp ứng yêu cầu phát triển du lịch.

Như vậy, với nguyên tắc bình đẳng xã hội này, trong quá trình phát triển Du lịch cộng đồng, cần chú trọng vào sự tham gia của cộng đồng địa phương vào công tác chuẩn bị, tổ chức và thực hiện các hoạt động du lịch, các lợi ích kinh tế được chia đều không chỉ cho các công ty du lịch mà cả cho các thành viên cộng đồng. Họ sẽ cùng được hưởng lợi như các thành phần khác tham gia vào các hoạt động kinh doanh cung cấp các sản phẩm cho khách du lịch.

Nguồn thu từ hoạt động du lịch được phân chia công bằng cho mọi thành viên tham gia hoạt động, đồng thời cũng được trích một phần để phát triển cộng đồng, mang lại lợi ích chung cho xã hội như: tái đầu tư cho cộng đồng xây dựng đường sá, cầu cống, điện và chăm sóc sức khoẻ giáo dục v.v..

2.2. Nguyên tắc 2: Tôn trọng văn hóa địa phương và các di sản thiên nhiên.

Tôn trọng văn hóa địa phương và các di sản thiên nhiên tại điểm đến du lịch là nguyên tắc đảm bảo sự phát triển bền vững của du lịch nói chung và Du lịch cộng đồng nói riêng. Trong quá trình hoạt động Du lịch cộng đồng, tất cả các thành phần tham gia đều phải có ý thức và hành động cụ thể tôn trọng và bảo vệ nguồn tài nguyên du lịch, đó chính là văn hóa địa phương và các tài nguyên thiên nhiên.

Bởi xét cho cùng, đây chính là chất liệu cấu thành các sản phẩm Du lịch cộng đồng, mang tới những trải nghiệm cho du khách. Do đó, cần phải hiểu rõ những tác động tích cực và tiêu cực mà du lịch mang lại để có ý thức và những hành động cụ thể để bảo tồn di sản thiên nhiên cũng như văn hóa bản địa tại điểm Du lịch cộng đồng.

2.3. Nguyên tắc 3: Chia sẻ lợi ích.

Với khái niệm Du lịch cộng đồng đã được phân tích làm rõ ở trên, có thể thấy rằng lợi ích của cộng đồng địa phương nơi điểm đến du lịch được đặc biệt coi trọng. Đây có thể được coi là một trong những tiêu chí đánh giá sự thành công của mô hình Du lịch cộng đồng. Nếu như các mô hình du lịch thông thường, sản phẩm du lịch được tạo ra ngoài việc thỏa mãn nhu cầu và trải nghiệm của du khách thì yếu tố lợi nhuận cho các nhà đầu tư du lịch, các công ty lữ hành được đặt lên hàng đầu.

Nhưng với Du lịch cộng đồng, việc chia sẻ lợi ích từ du lịch đòi hỏi cộng đồng có thể nhận được các lợi ích tương đương như các đối tác liên quan khác. Trong đó, doanh thu từ hoạt động Du lịch cộng đồng sẽ được chia đều cho tất cả các thành phần tham gia và một phần riêng đóng góp cho toàn bộ cộng đồng địa phương thông qua quỹ cộng đồng. Quỹ này có thể được sử dụng cho các mục đích tái đầu tư vào cơ sở hạ tầng, các hoạt động đào tạo nâng cao nhận thức hay các lĩnh vực mang lại lợi ích cộng đồng khác như y tế và giáo dục. Việc chia sẻ lợi ích này rất giống kiểu hoạt động của các Doanh nghiệp xã hội.

Theo đó, các Doanh nghiệp xã hội cam kết đóng góp 51% lợi nhuận từ hoạt động của doanh nghiệp mình nhằm giải quyết các vấn đề xã hội, môi trường, mang lại lợi ích cho cộng đồng. Vì vậy, việc vận dụng mô hình Doanh nghiệp xã hội hoạt động trong lĩnh vực Du lịch cộng đồng rất có ý nghĩa trong việc thực hiện các mục tiêu mà Doanh nghiệp xã hội hướng tới trong khi vẫn đảm bảo các nguyên tắc phát triển Du lịch cộng đồng.

2.4. Nguyên tắc 4: Sở hữu và sự tham gia của địa phương.

Du lịch cộng đồng nếu được phát triển đúng hướng sẽ khai thác một cách có hiệu quả các giá trị văn hóa – xã hội và các nguồn lực của cộng đồng địa phương nhằm đạt được kết quả trong các hoạt động du lịch. Vì vậy, sự tham gia của cộng đồng địa phương tại điểm đến Du lịch cộng đồng từ khâu lập kế hoạch đến thực hiện, đánh giá và thậm chí là quản lý là phương thức đảm bảo sự sở hữu cũng như tối đa hóa sự tham gia của cộng đồng địa phương và lợi ích mà họ có được từ các hoạt động du lịch. Hơn thế nữa, việc tham gia của cộng đồng vào các hoạt động du lịch chính là cách thức tạo ra các sản phẩm Du lịch cộng đồng.

Nếu không có sự tham gia này, Du lịch cộng đồng không còn mang đúng ý nghĩa của nó nữa. Bên cạnh đó, khi nhận thức được những lợi ích mà Du lịch cộng đồng mang lại cho cuộc sống của họ, người dân địa phương sẽ ý thức hơn về việc gìn giữ các tài nguyên du lịch nhân văn, các giá trị văn hóa – xã hội của cộng đồng mình để các hoạt động du lịch chuyên nghiệp hơn và mang lại hiệu quả cao hơn.

3. Các tác động xã hội của du lịch cộng đồng

Du lịch cộng đồng có nhiều tác động tích cực, trong đó phần lớn các tác động hình thành và phát huy tác dụng theo hướng đáp ứng các nguyên tắc phát triển bền vững, cụ thể là mang lại các lợi ích xã hội, môi trường và kinh tế. Ba trụ cột này dựa trên khái niệm ba cạnh của tam giác phát triển bền vững (triple bottom line) đã được các tổ chức quốc tế như APEC và Liên Hiệp Quốc cùng đưa ra. Có thể tổng hợp các tác động xã hội mà Du lịch cộng đồng mang lại như sau:

3.1. Đóng góp về xã hội:

– Nâng cao chất lượng nguồn nhân lực du lịch: Các hoạt động Du lịch cộng đồng đã tạo điều kiện để người dân địa phương ngày càng tự tin và phát triển những kỹ năng mới cần thiết cho các hoạt động Du lịch cộng đồng. Chính quá trình tham gia vào hoạt động phục vụ du lịch đã giúp các kỹ năng của người dân địa phương được nâng cao, đặc biệt là kỹ năng giao tiếp và kỹ năng phục vụ khách du lịch.

Bên cạnh đó, công tác đào tạo, tổ chức hội thảo học tập kinh nghiệm phát triển du lịch cũng là dịp để cộng đồng địa phương nâng cao nhận thức, hoàn thiện kỹ năng phục vụ Du lịch cộng đồng, tăng cường hiệu quả của quá trình lập kế hoạch, tổ chức và quản lý Du lịch cộng đồng. Trong quá trình hoạt động này, bên cạnh việc hoàn thiện kỹ năng, các thành viên cộng đồng địa phương cũng truyền dạy lại niềm tự hào dân tộc cũng như các ý thức bảo tồn thiên nhiên và nền văn hóa đặc trưng bản sắc dân tộc cho các thế hệ sau.

– Thắt chặt tình đoàn kết cộng đồng: Du lịch cộng đồng là một quá trình tham gia của nhiều thành viên trong cộng đồng. Điều này có nghĩa là mọi người đều có cơ hội để làm việc cùng nhau, cùng nhau chia sẻ các kỹ năng và nguyện vọng. Bằng cách hỗ trợ nhau lên kế hoạch và quản lý Du lịch cộng đồng, các thành viên cộng đồng sẽ gắn kết với nhau hơn, mối quan hệ sẽ được thắt chặt hơn và từ đó giúp tăng cường nền tảng sự tin tưởng và đoàn kết giữa các thành viên trong cộng đồng.

– Trao quyền cho cộng đồng: Quá trình khẳng định giá trị cốt lõi của cộng đồng, giới thiệu với du khách trên thế giới về cuộc sống và bản sắc dân tộc với những kỹ năng giao tiếp ngày càng được hoàn thiện không chỉ giúp cộng đồng dân cư địa phương tương tác tốt hơn với du khách mà còn giúp họ thương thảo và đại diện cho chính cộng đồng mình trong những thương lượng với các bên có liên quan đến hoạt động Du lịch cộng đồng tại địa phương.

– Tăng quyền cho phụ nữ trong cộng đồng: Hoạt động Du lịch cộng đồng tại địa phương điểm đến du lịch mang lại nhiều cơ hội việc làm cho người phụ nữ. Thông qua các hoạt động du lịch, chủ yếu là các dịch vụ cung cấp cho du khách (dịch vụ homestay, dịch vụ ăn uống, dịch vụ hướng dẫn bản địa, dịch vụ cung cấp đồ lưu niệm hoặc các vật dụng thủ công truyền thống) những người phụ nữ ở đây đã bắt đầu tham gia vào quá trình làm kinh tế và ngày càng khẳng định được vai trò của mình trong gia đình, trong cộng đồng và xã hội. Cuộc sống của họ không còn phụ thuộc vào người chồng, người cha trong gia đình nữa. Họ đã có thể tự ra quyết định, tự làm chủ cuộc sống của mình và vì thế bắt đầu khẳng định được sự bình đẳng giới trong cộng đồng và xã hội.

– Phát huy niềm tự hào dân tộc: Bản sắc văn hóa bản địa là một trong những chất liệu chủ đạo xây dựng nên các sản phẩm Du lịch cộng đồng. Vì thế, việc bảo tồn và gìn giữ những nét văn hóa đặc trưng là một trong những yêu cầu đòi hỏi cộng đồng địa phương và các bên tham gia hoạt động du lịch quan tâm. Những phản hồi tích cực từ phía du khách, cán bộ chính quyền, học giả nghiên cứu… đã củng cố niềm tự hào dân tộc của cộng đồng dân cư địa phương. Một khi ý thức được tầm quan trọng và vai trò của nó trong hoạt động du lịch tại địa phương, cộng đồng sẽ cảm thấy tự hào về truyền thống văn hóa của dân tộc mình và tự có ý thức gìn giữ, bảo tồn và phát huy những giá trị đó.

– Truyền tải những kiến thức và kỹ năng mang tính cộng đồng cho các thế hệ sau: Thông thường, kiến thức và những lễ nghi mang tính truyền thống của cộng đồng địa phương (như kiến thức và kỹ năng làm nghề truyền thống, ẩm thực địa phương, các lễ hội và ngày kỷ niệm….) thường được những người cao tuổi trong cộng đồng đảm nhiệm. Thế hệ trẻ trong cộng đồng thường không quá quan tâm học hỏi những kỹ năng và kinh nghiệm truyền thống này. Trong khi đó, các hoạt động Du lịch cộng đồng thường dựa trên các yếu tố truyền thống và đậm đà bản sắc địa phương, vì thế nó tạo cơ hội cho thế hệ trẻ tìm hiểu và cảm thấy tự hào về những di sản giàu có của họ.

– Nâng cao nhận thức về vệ sinh và an toàn: Du khách đến điểm Du lịch cộng đồng với mong muốn được khám phá và trải nghiệm truyền thống bản địa. Tuy nhiên, họ vẫn cần được đảm bảo thỏa mãn những nhu cầu cơ bản nhất trong chuyến đi của mình là nhu cầu ăn, nghỉ, vui chơi, tìm hiểu. Trong đó, nhu cầu ăn và nghỉ là nhu cầu vô cùng quan trọng. Vì thế, trong quá trình xây dựng và phát triển Du lịch cộng đồng, dân cư địa phương nhất là những người tham gia trực tiếp vào các hoạt động du lịch thường được đào tạo nhằm nâng cao nhận thức về đảm bảo vệ sinh và an toàn cho du khách trong thời gian lưu trú tại điểm Du lịch cộng đồng. Việc nâng cao nhận thức này bên cạnh đó còn có hiệu quả tích cực tới sức khỏe cộng đồng tại địa phương nói chung.

3.2. Đóng góp về kinh tế:

– Nâng cao mức sống cho cộng đồng địa phương: Du lịch có thể cung cấp trực tiếp công việc đến cư dân địa phương hoặc có thể tài trợ một số hoạt động phổ biến lợi tức từ điểm Du lịch cộng đồng. Các lợi tức này có thể được thu từ các nguồn phí vào cửa, cho thuê đất hay từ chi tiêu của du khách tại điểm Du lịch cộng đồng như dịch vụ lưu trú, dịch vụ, thức ăn, đồ thủ công mỹ nghệ… Về cơ bản, điều này giúp người dân địa phương nâng cao mức sống, cải thiện chất lượng cuộc sống của mình. Tuy nhiên, cộng đồng dân cư địa phương

cũng không nên quá phụ thuộc vào du lịch, cần giữ gìn bản sắc văn hóa, làm du lịch dựa trên những gì vốn có của dân tộc mình và tiếp thu có chọn lọc tinh hoa văn hóa trong quá trình giao lưu với khách du lịch sẽ giúp cộng đồng phát triển kinh tế một cách bền vững hơn.

– Cải thiện cơ sở vật chất, hạ tầng kỹ thuật: Du lịch cộng đồng thường được khuyến khích và có nhiều tiềm năng phát triển tại những nơi có cảnh quan thiên nhiên hùng vĩ hoặc những nơi cộng đồng dân cư có bản sắc văn hóa độc đáo. Những điểm du lịch này vì thế thường ở những vùng xa xôi, đôi khi là hẻo lánh, cơ sở vật chất thiếu thốn, đời sống người dân còn gặp nhiều khó khăn.

Du lịch cộng đồng muốn phát triển được thì phải cải thiện hệ thống đường xá, giao thông vận tải tạo điều kiện cho du khách tiếp cận điểm du lịch dễ dàng hơn; cơ sở vật chất phải được nâng cấp để đáp ứng nhu cầu ăn, ngủ, nghỉ đảm bảo an toàn và vệ sinh; hạ tầng kỹ thuật điện nước theo đó cũng phải được nâng cấp để đáp ứng nhu cầu của khách du lịch… Cùng với sự phát triển này, đời sống người dân địa phương cũng được cải thiện, chất lượng cuộc sống vì thế cũng được nâng cao đáng kể. Đây cũng là một trong những lợi ích khá lớn mà cộng đồng dân cư địa phương được thụ hưởng từ du lịch.

3.3. Đóng góp về môi trường:

– Nâng cao ý thức bảo vệ tài nguyên thiên nhiên của cộng đồng địa phương: Có một thực tế khá phổ biến đó là việc con người ta thường không đánh giá hết tiềm năng và vai trò của những tài nguyên xung quanh mình. Tại những khu vực có điểm Du lịch cộng đồng với nguồn tài nguyên thiên nhiên phong phú, đặc sắc, không phải tất cả cộng đồng dân cư địa phương đều nhận thức rõ vai trò của nó mang lại cho cộng đồng mình.

Chỉ khi Du lịch cộng đồng được khuyến khích phát triển và khi được thụ hưởng trực tiếp những lợi ích mà nguồn tài nguyên thiên nhiên mang lại cho cuộc sống của mình, cộng đồng địa phương mới nhận thức rõ hơn về tầm quan trọng của những tài nguyên này, ý thức bảo vệ môi trường và tài nguyên thiên nhiên cũng được nâng cao. Vì thế, song song với sự phát triển của các hoạt động Du lịch cộng đồng, tài nguyên thiên nhiên cũng như hệ sinh thái có cơ hội được bảo vệ và phát triển hơn.

– Nâng cao nhận thức của du khách về tầm quan trọng của tài nguyên thiên nhiên: Việc trải nghiệm các yếu tố tự nhiên trong chuyến du lịch sẽ giúp khách du lịch nhận thấy giá trị của môi trường. Chính điều này sẽ khiến du khách ý thức hơn về tầm quan trọng của môi trường để từ đó tự giáo dục và nâng cao nhận thức về việc bảo vệ môi trường bằng những hành động thiết thức.

Tham khảo thêm

1. Vũ Hương Giang (2019). Nghiên cứu phát triển doanh nghiệp xã hội trong lĩnh vực du lịch cộng đồng tại Việt Nam. Luận án tiến sĩ kinh tế. Viện Nghiên cứu chiến lược, chính sách công thương. Hà Nội.
2. Trần Nữ Ngọc Anh (2011), Xây dựng học liệu Du lịch cộng đồng – ứng dụng thí điểm tại Lào Cai, đề tài NCKH cấp Viện, Viện Đại học Mở Hà Nội.
3. Võ Quế (2006), Du lịch cộng đồng: Lý thuyết và vận dụng, NXB Khoa học và kỹ thuật, Hà Nội.
4. Quốc Hội nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam (2017), Luật Du lịch.
5. Đại học Kinh tế quốc dân, Hội đồng Anh tại Việt Nam (2012), Kỷ yếu Hội thảo khoa học Phát triển doanh nghiệp xã hội thông qua các trường Đại học tại Việt Nam, Đại học Kinh tế Quốc dân, Hà Nội.
6. Hausler Nicole and Wolfgang Strasdas (2002), Training Manual for Community – Based – Tourism, InWEnt, Zschoutau, Germany.
7. Ban Chấp hành Trung ương (2017), Nghị quyết số 08-NQ/TW ngày 16/01/2017 của Bộ Chính trị về Phát triển du lịch trở thành ngành kinh tế mũi nhọn.
8. Nguyễn Tiến Lập (2/3/2015), Doanh nghiệp xã hội, giải pháp bù đắp khiếm khuyết của thị trường, Tạp chí Tia sáng – Bộ Khoa học và Công nghệ, Hà Nội.
9. Viện nghiên cứu và phát triển ngành nghề nông thôn Việt Nam và Quỹ châu Á (2012), Tài liệu hướng dẫn phát triển du lịch cộng đồng, Hà Nội.